خستگی شغلی (سورمناژ)
خستگی مفرط ناشی از کار، زماني به وجود مي‌آيد كه استراحت‌هاي روزانه برطرف كننده خستگي ناشي از كار نباشد لذا هر روز مقداري از خستگي در فرد باقي مي‌ماند و به مرور زمان در او ذخيره شده و موجب ایجاد اختلالات مختلف می شود. كاهش قدرت كار، كم حوصلگي و بي‌علاقگي به كار، عصبانيت و بي‌خوابي و دردهايي نظير درد ستون فقرات يا سردرد از جمله علائم سورمناژ محسوب مي‌گردد. بزرگترين خطر سورمناژ در محيط‌هاي كاري، افزایش احتمال وقوع حوادث ناشي از كار است.
تشویق کارکنان به انجام ورزش، خواب کوتاه در زمان استراحت کار، تقسیم کار مناسب به منظور کاهش فشار، عدم انجام اضافه کاری های متوالی، ایجاد فضای مناسب کاری، توجه به میزان مجاورت با دما، نور، صدا و… در کنترل سورمناژ نقش پررنگی دارد.
مراحل خستگی شغلی
متخصصان خستگی شغلی را در ۵ مرحله دسته بندی می کنند.
- مرحله ماه عسل : در این حالت فرد دارای احساس خوب و رضایمندی نسبت به شغل خود می باشد.
- مرحله کمبود سوخت: در این مرحله آرام آرام علائم سورمناژ مشخص می شود و فرد دچار عدم رضایت در موارد مرتبط با شغل خود می شود و کارایی فرد کاهش می یابد. این مرحله می تواند در زندگی شخصی فرد نیز نمود پیدا کند. در این مرحله فرد دارای احساس خستگی می باشد.
- مرحله نشانه مزمن: در این مرحله فرد به وضوح علائم بیشتری از خود نشان می دهد، این علائم می تواند شامل خشم، افزایش بیماری های جسمی و حتی افسردگی باشد. در این مرحله تقریبا مرز بین زندگی کاری و شخصی فرد از بین می رود.
- مرحله بحران: در این مرحله فرد دارای احساس تبعیض نسبت به خود در محیط کار می باشد و به طرق مختلف این احساس را از خود نشان می دهد.
- مرحله برخورد: در این مرحله فرد عملا سازگاری با محیط کار را از دست می دهد و تمایلی برای ادامه کار در سازمان از خود نشان نمی دهد.
ریسک فاکتورها
برخی عوامل محرک و قابل کنترل در بروز فرسودگی شغلی به شرح زیر می باشند:
- عوامل زیان آور محیط کار
عوامل زیان آور فیزیکی، شیمیایی، ارگونومیک و بیولوژیک در محیط کار می تواند علاوه بر تاثیر روی سلامت جسمانی فرد، از لحاظ روانی نیز باعث آسیب شوند. به همین دلیل ضروری است طی یک برنامه منظم بهداشت حرفه ای و آلاینده سنجی این بخش به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل سورمناژ کنترل شوند.
- تبعيض
وجود يا تصور وجود تبعيض به هر شکلی در محيط كار موجب ایجاد بدبینی و کاهش انگیزه کاری میگردد. سازمان باید با شیوه نامهای روشن مواردی كه می تواند باعث ترفيع و ارتقا درجه كاركنان شود را بیان نماید.
- مسئوليت بيش از حد:
هر نیروی کار دارای ظرفيت جسمی و روانی خاصی می باشد. واگذاری وظايف بايد متناسب با آن و توصیه های ارگونومی صورت پذيرد. در صورت تحميل مسئوليت از طرق مختلف چه دستورهای اجباری و چه روش های دیگر و مجبور کردن فرد به پذیرش آن عملا فرد به مرحله بحران خستگی شغلی سوق داده می شود. در این مرحله هم فرد و هم سازمان متضرر خواهند شد.
- جلوگيری از ارتقاء :
وجود تصور استثمار از سوی کارفرما یا مدیریت ارشد همواره سبب کاهش کارایی فرد می شود. سازمان باید دارای ساز و کاری روشن و شفاف برای جلوگیری از ظلم و تضییع حقوق افراد بر مبنای رهنمودهای ارگونومی و بهداشت حرفه ای باشد.
- کمبود حقوق و مزایا
عدم تناسب بین تلاش های فرد و دریافت نامناسب حقوق و مزایا از اصلی ترین عوامل ایجاد استرس های روانی در محیط کار میباشد زیرا این حالت می تواند سبب ایجاد احساس بی ارزشی در فرد شود.
- اضافه کاری ( ساعت کار و ساعت مرگ )
اخیرا سازمان جهانی بهداشت و سازمان بین المللی کار با انتشار نتایج تحقیق مشترک درباره آثار مضر ” هفته کاری طولانی “، نسبت به عبور سازمان ها و شرکت ها از مرز ” ساعت کار مناسب ” هشدار دادند. مطابق با توصیه های این سازمان ها ساعت کاری مناسب در هفته ۳۵ ساعت و اگر از ۵۵ ساعت تجاوز کند به ساعت مرگ تبدیل شود.
افرادی که ۵۵ ساعت کار در هفته انجام می دهند دارای ریسک سکته ۳۵ درصد و ریسک مرگ ناشی از ایسکمی قلبی ۱۷ درصد نسبت به افرادی هستند که ۳۵ ساعت کار در هفته انجام می دهند.
راهبردهای سازمانی برای مقابله با سورمناژ یا خستگی شغلی
- تدوین شرح وظایف شغلی دقیق برای هر فرد
- اجرای برنامه های سنجش عوامل زیان آور برای مدیریت عوامل زیان آور
- تدوین شیوه نامه های شفاف ارتقاء، پاداش و تنبیه
- ارزیابی و مدیریت ریسک
- بهبود ارتباطات درون سازمانی برای جلوگیری از سو استفاده از قدرت توسط مدیران
- استفاده از مشاوران بهداشت حرفه ای در سازمان
- پیاده سازی اصول ارگونومی سازمانی
- دادن استقلال در تصمیم گیری به کارکنان
- بررسی و تغییر شغل فرد
- دادن مرخصی های تشویقی به افراد