هرعاملی که روي سلامت فرد در محیط کار تاثیر منفی داشته باشد و درکوتاه مدت یا دراز مدت باعث بروز بیماري یا ناتوانی در فرد شود عوامل زیان آور اطلاق می شود. این عوامل بر حسب ماهیت خود به ۵ دسته تقسیم می شوند:
- عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار: مکان و تجهیزات، روشنایی، تهویه، صدا، ارتعاش، گرما،سرما و اشعه هاي مضر
- عوامل زیان آور شیمیایی محیط کار: گازها و بخارات، گرد و غبار، دود و دمه، حلال ها،مواد ضد عفونی کننده
- عوامل زیان آور بیولوژیکی محیط کار: ویروس ها، باکتري ها، قارچ ها، انگل ها، خون و ترشحات آلوده و غیره
- عوامل زیان آوري ارگونومیکی محیط کار: وضعیت نامطلوب بدن در حین کار،ظرفیت عملکردي، حمل بار دستی، ارگونومی اداري و غیره
- عوامل زیان آور روانی محیط کار: عواملی که موجب استرس ها و اختلالات روحی و روانی در محیط کار می شوند
اگر هر یک از از عوامل یاد شده از حد تحمل فیزیولوژیک انسان بیشتر باشد عوارض و آسیب هایی ایجاد خواهد نمود. در مهندسی بهداشت حرفه اي عمده تلاش ها بر ارزیابی این عوامل و کنترل یا حذف آن ها می باشد که در ادامه به اختصار به توضیح هر یک خواهیم پرداخت.
عوامل زیان آور فیزیكی
- صدا در محیط کار
شدت صدا را با واحدی به نام dB می سنجند. استاندارد شدت صدا برای محیط های صنعتی و در مدت ۸ ساعت كار مداوم برابر با ۸۵ دسی بل می باشد.
اثرات صدا بر انسان:
صدا به صورت امواج مکانیکی می تواند بر کل بدن از جمله دستگاه شنوایی تأثیر سوء داشته باشد. البته این تأثیر از نظر اپیدمیولوژیک زمانی می تواند اهمیت داشته باشد که سبب اختلال فیزیولوژیک در بدن شود.
- صدمه به دستگاه شنوایی
- تداخل با مکالمه
- اثر روی اندام بینایی: در مواجهه با صدا، کنترل تطابق و تعقیب اشیاء به هم میخورد و عکس العمل به نور کم می شود.
- اثر بر سیستم تعادلی : گیجی ، تهوع ، اختلال در راه رفتن
- ناراحتی اجتماعی: مانند اثر بر خواب و روابط اجتماعی و خانوادگی خصوصاً هنگامی که افت شنوایی به ناحیه مکالمه سرایت نموده باشد. افرادی که دچار افت دائم شنوایی شوند، میل دارند این عارضه مخفی بماند، لذا در مناسبات اجتماعی کمتر شرکت می نمایند
- اثرات عصبی: اثر بر دستگاه گوارش شامل اختلالات و حتی دردهای شکمی و ترشح زیاد اسید معده و تشدید بیماریهای مرتبط
- اثر روی الکترولیتها: مخصوصاً روی نگهداری سدیم در ادرار نقش محدود کننده دارد. مواجهه با صدا در تطابق بدن با گرما نقش منفی دارد
- اثرات جانبی: شامل کاهش راندمان کار، افزایش ریسک حوادث
- اثرات روانی: هیجان، تحریک پذیری و اختلالات روانی
- – اثرات فیزیولوژیک عمومی: صدا میتواند باعث تحریک عصبی شده و ضربان قلب، فشار خون و مصرف اکسیژن و تعداد تنفس را افزایش دهد که این تغییرات بر عملکرد دستگاههای بدن اثر نامطلوب دارد. این عوارض برای کسانی که بیماریهای قلب و عروق دارند و همچنین زنان باردار بسیار خطرناک است.
- – اثر ذهنی صدا: برای همة افراد چه در محیط کار و چه در اجتماع اثر ذهنی صدا یکسان نبوده و افراد مختلف از نظر اثرات روانی و عصبی آن یکسان تحت تأثیر قرار نمی گیرند.
- ارتعاش در محیط کار
عوارض ناشي از ارتعاش از دو جنبه مورد بررسي قرار مي گيرند. يكي جنبه تاثيرگذاري كوتاه مدت ارتعاش كه آن را جنبه ايمني نام مي نهند و ديگري جنبه بلند مدت كه تحت عنوان جنبه بهداشتي از آن نام مي برند.
الف) جنبه ايمني: ارتعاشات به خصوص در طيف فركانسي ۱ تا ۳۰ هرتز باعث ايجاد نوسانات جزيي بين فرد با نقطه ديد يا محل تماس فيزيكي وي با كار مي گردد. به هم خوردگي آني تعادل بدن، افزايش نوسان بدن و لرزش دست از جمله عوارض ديگري است كه به دنبال مواجهه با ارتعاش تمام بدن يا ارتعاش عضلات يا تاندونهاي آنها باعث افزايش انقباض يا گرفتگي در آنها مي گردد كه در نهايت مي تواند سبب تداخل در وضعيت اعضاء كاري گردد. احساس ضعف و ديگر تغييرات در بازو و ساق پا نيز ايجاد مي شود.
ب) جنبه بهداشتي: انتقال انرژي مكانيكي از يك منبع مرتعش مي‌تواند باعث اختلال در راحتي يا آسايش، اختلال در اعمال فيزيولوژيك بدن و نيز ضايعات اسكلتي و ناراحتي‌هاي دستگاه گوارش شود.
به طور کلی اثر ارتعاش بر بدن را در دو دسته اثر بر تمام بدن و اثر بر دست و بازو تقسیم بندی می کنند.
ارتعاش تمام بدن سبب عوارضی مانند اختلالات گوارشی، اثرات عصبی و عمومی، اختلال در اندامها مخصوصاً ستون فقرات می شود.
ارتعاش دست و بازو نیز موجب عوارضی همچون درد مچ دست، كاهش حس لامسه، درد شدید و تورم نوك انگشتان، احساس مورمور یا سوزن سوزن شدن خواهد شد.
-
شرایط جوی محیط كار
شامل کلیه عواملی است که روی هوای محیط کار تاثیر می گذارند مانند گرما، سرما، رطوبت و باد که هر یک جداگانه قادر به ایجاد عوارض خطرناکی می باشند.
گرما و سرما دو مقوله مهم در محیط های کاری به شمار می روند. عوارض ناشی از گرما به دو گروه تقسیم می شود:
گروه اول – عوارض خفیف که شامل سوختگی پوست و جوشهای گرمایی است که جوشهای گرمایی بعلت بسته شدن غدد غرق ایجاد می شود.
گروه دوم – عوارض شدید می باشد و شامل کرامپ گرمایی، گرمازدگی و خستگی گرمایی می باشد.
كار كردن در محیط سرد نیز عوارضی دارد. گاهی در قسمت‌هایی از پوست بدن كه با سرما تماس دارد كهیر ظاهر می‌شود. این كهیرها معمولا با خارش و مورمور شدن همراه هستند. گاهی اوقات نیز قسمت‌هایی از پوست در معرض سرما قرمز و دردناك می‌شود. برخی مواقع هم فرد دچار سرمازدگی می‌شود. در این حالت ابتدا گردش خون در بافت‌های سطحی كاهش پیدا می‌كند. سپس این قسمت‌ها دچار بی‌حسی می‌شوند و اگر باز هم فرد در محیط سرد باقی بماند بافت‌ها دچار یخ‌زدگی و مردگی می‌شوند و در نهایت فرد دچار خواب‌آلودگی، افزایش فشار خون و اغما شده و اگر از محیط سرد، دور نشود ممكن است جان خود را از دست بدهد. كار كردن در محیط سرد بیماریهای دستگاه تنفسی را تشدید می‌كند. همچنین بررسی ها نشان داده است سرمای زیاد با عث افزایش حوادث كاری می‌شود و هرچه دمای محیط سردتر باشد، تعداد حوادث افزایش می یابد.
-
روشنایی در محیط کار
ناراحتی‌های چشمی اکثراً در ساعات کار اتفاق افتاده و ناشی از علل گوناگون می‌باشد. این صدمات ممکن است ناشی از ازدیاد نور، کمبود نور، پرتاب ذرات، تاثیر مواد سمی، اشعه ایکس یا سایر تشعشعات یونیزان و حرارت باشد. روشنايي رضايت بخش به راحتي و آسايش انسان كمك مي كند و بازده كار را بالا مي برد و با كاهش حوادث ناشي از نور غير كافي، به ايمني كمك بسيار مي كند. كمبود روشنايي نیز در محيط كار افزون بر ايجاد خستگي اعصاب، آسيب هاي مختلفی به سلامت كارگر وارد مي آورد.
-
پرتوها
پرتوها در دوسته پرتوهای یونساز و غیر یونساز دارای اثرات کوتاه مدت و بلند مدت مختلفی است که گاه تاثیر آن بویژه پرتوهای یونساز متوجه نسل بعدی نیز می شود.
عوامل زیان آور شیمیایی محیط كار
آلاینده های شیمیایی را بر اساس حالت فیزیکی، ترکیب شیمیایی و تاثیرات فیزیولوژیک تقسیم بندی می کنند. مشكلات ناشي از آلاينده هاي شيميايي محيط كار را از دو جنبه ایمنی و بهداشتی بررسی می کنند. بحث ايمني مربوط به مخاطرات آني و فوري و اضطراري مواجهه با مـواد شـيميايي اسـت. انفجار، آتش سوزی، سوزانندگی، خورندگی و … در این جنبه قرار می گیرند. بحث بهداشتي نیز مربوط به مخاطرات مزمن و طولاني مدت با دز كم مواد شيميايي است. در اين ديد به زمان به عنـوان يك عامل بسيار مهم توجه مي شود. هر ماده شیمیایی با توجه به ویژگی هایش قادر به ایجاد عوارض گوناگونی است.
عوامل زیان آور ارگونومیکی در محیط کار
ارگونومی به زبان ساده به معنای تناسب کار با کارگر است. وضعيت بدن، حمل و نقل دستي بار، هل دادن و کشيدن بارهاي سنگين، ارتعاش موضعي يا تمام بدن، ضربه زدنهاي متوالي، به کار بردن نيروي زياد، انجام حرکتهاي تکراري در زمان انجام کار، ارتفاع نامتناسب سطح کار با کارگر، تجهيزات و وسايل غير ارگونوميک يا نامتناسب با بدن انسان از مهم ترین عوامل صدمات ارگونومیکی ناشی از کار می باشد. صدمات ارگونومیکی در ۴ دسته زیر طبقه بندی می گردند.
- اختلالات ناشی از فشارهای تکراری
- اختلالات ناشی از حرکتهای تکراری
- سندروم تونل کارپال که صدمه ای در متا کارپال یا دیگر ساختارهای حمایت کننده دست می باشد.
- اختلالات ترومای تجمعی یعنی اختلالات تجمعی که در اثر عوامل فیزیکی و مکانیکی در طول زمان ایجاد می شوند.
عوامل زیان آور بیولوژیكی (زیست شناختی)
در برخی مشاغل به سبب شرایط كار، نوع فعالیت و همچنین تولید یا مصرف مواد گوناگون، كاركنان در معرض عوامل زیست شناختی زیان آور و در نتیجه ابتلا به بیماریهای عفونی قرار دارند. این بیماریها با توجه به عامل بوجود آورنده، به پنج دسته تقسیم می شوند:
- بیماریهای ناشی از ریكتزیا ها مانند تب كیو
- بیماریهای ناشی از قارچها مانند هیستوپلاسموز
- بیماریهای ناشی از باكتریها مانند سیاه زخم، بروسلوز، كزاز
- بیماریهای ناشی از ویروسها مانند هپاتیت ویروسی B و هاری
- بیماریهای ناشی از انگلها مانند كرم قلابدار و شیستوزوما
عوامل زیان آور روانی در محیط كار
یکی از عوامل مهم زیان آور روانی در محیط های شغلی استرس های شغلی می باشد. نشانه های استرس شغلی به دو دسته تقسیم می شوند:
- نشانه های روانی : نارضایتی از شغل، افسردگی، اضطراب، ملالت، احساس ناكامی، انزوا و بیزاری
- نشانه های جسمانی: بیماریهای قلبی و عروقی، ناراحتی های معده ای – روده ای، حساسیتها، بیماریهای پوستی، اختلال در خواب، سردرد و ناراحتی های تنفسی تا حد زیادی به استرسهای شغلی ارتباط پیدا می كنند.
